Garta Dhaqanka.

Garta xeer-beegti marka la qaadayo waxa loo qaybiyaa ilaa afar nooc oo kala ah: Duco, Didiif, Dacwi iyo Maluug, kuwaas oo ay mid waliba cadaymaheeda leedahay, isla markaana waxa dhaqamada garta ka mid ah:

Mar ninka loo hadlayo, mar uu isagu hadloonayo, mar uu hojiye leeyahay.

Waxa kale oo doodaha iyo erey-bixinta garta ka mid ah wax la yidhaahdo: Xadhig-xidhe, Feenis, Axala-cunsiis, Dacwi, Dhaabbad, Lad-haye, Qadood, guddoon, Ambiil, Dooc iyo Dareen, Bir-kuma goyn, Lug-dhaar ah IWM. Laakiin sida aynu ognahay gari sideedaba waxay timaadaa marka uu khilaaf ama iska hor-imaad ama ay dhibaato dhexmarto laba qof, laba qabiil ama laba ummadood IWM, Somaliduna waxay tidhaahdaa, “Aynu wada hadalo waa aynu heshiino”, taas oo macneheedu yahay marka ay laba dhinac gar isku soo horfadhiisanayaan waa in laga heshiiyo, wayse dhici kartaa in garta lagu kala kaco oo laga heshiin kariwaayo arimaha la isku hayo ama laga garnaqsanayo, ka dibna la kala qaato mawqifyo ama go’aamo qalqalafsan.

Hase yeeshee marka ay gartu dhacayso ama gar la qaadayo waa inay goobta joogaan dhinacyada kala ah: Labada dhinac ee loo gar-qaadayaa, cidda garta qaadaysaa (Guddi garsoor), xidhayaasha labada dhinac, wixii markhaati ama caddayn ah ee aan garta looga maarmayn, waxa kale oo garta looga baahan yahay wax la yidhaahdo Hagar-bey oo ah kharash ama aduun laga qaado dhinacyadda garamaya, waxaana la siiyaa guddiga garta qaadaya iyo waxyaalo kale oo aan garta looga maarmin ayaa intaa dheer.

Gartu marka ay bilaabato ee badka la soo wada fadhiisto guddiga garta qaadayaa waxay marka ugu horaysa ee ay gartu furanto wax hor su’aalaysaa ninka muduciga ah, waxaana ka mid ah su’aalaha la waydiinayo: Ma adigaa wax tirsanaya, haa marka uu yidhaahdo waxa hadana la waydiinayaa “Ma ka samraysaa waxa aad tirsanayso ama ma ka dul-qaadanaysaa gar iyo gardaro waxa ay doonto ha kugu ahaatee”, dabadeedna Maya hadii uu yidhaahdo, waxa loo gud-bayaa ninka ama dhinaca madaacalayga ah (Cidda wax loo tirsanayo), waxaana la waydiinayaa su’aalo ay ka mid yihiin: “Waxa laguu sheeganayo garaw ma ka haysaa ama ma ka bixinaysaa”, Maya hadii uu yidhaahdo, muduciga ayaa xagiisa la eegayaa, waxaana lagu odhanayaa “Garaw laguuma hayee, gar ceebla ma marsanaysaa”, Haa ayuu odhanayaa, ka dibna madaacalayga ayaa lagu odhanayaa waxa laguu sheeganayo “Ma ka jid-baxaysaa”, Haa marka uu yidhaahdo waxa nin walba la waydiinayaa, iyadoo muduciga lagu horaysiinayo “Xidhahaagii ma wadataa”, Haa marka uu yidhaahdana waxa lagu odhanayaa bilow hadalka oo gartaada marso, ka dibna muducigu waxa uu hadalkiisa ku bilaabayaa, isaga oo la hadlaya madaacalayga (Ninka wax loo sheeganayo), ayuu su’aalayaa “Wax garaw ma ii haysaa”, Maya hadii uu yidhaahdo, wuxuu hadana waydiinayaa “Hadii aynu axdar (Gar-adag) ismarino oo aan waxayga gar kaaga helo ma qabtaa wixii dhibaabo ah ee ay arintaasi yeelato”, Madaacalayga ayaa isna odhanaya Haa, ka dibna muduciga ayaa hadana odhanaya “Hadii aan kugu helo waxaa aan kuu sheeganayo oo aad igu dhibaabayso waa jilib caro (Goobta gartu ka dhacdo ayaad igu siinaysaa oo igalama kacaysid)”, ka dibna Madaacalaygii ayaa odhanaya “Wixii igu garooba ee aad igu hesho waa iga bad-yaal, waxa aynu ku wada hadlaynaana gole-joog ha noqdeen”.

Tusaale ahaan hadii ay waxa lagu wada hadlayaa aduun yihiin waxa uu xeerka gartu yahay inay joogaan ama yaaliin golaha lagu garnaqsanayo oo ay gole-joog noqdaan, ama hadii kale waa inuu ninka xidhaha ahi ballan-qaado inuu waxaa keenistooda masuul ka yahay, taas oo hadii uu ninkii uu xidhaha u ahaa wixii keeni waayo isaga (Xidhaha) lagu yeelanayo. Intaa marka meel lagu tiiriyo waxa markaa si toos ah u bilaabmaya dooddi dacwadda, iyadoo uu bilaabayo muduciga ama ciddii uu u igmadday.Garta Dhaqanka Iyo Xeerarka Soomaalida, Waxa qoray C/salaan Caaro-dhuub Q:29aad.

Marka ay garanayaan labada qof ee wax ka dhexeeyaan oo kala ah: Muduci iyo Mudaacale, waxa hadalka ku horeeya mudcuga (qofka wax tirsanaya), wuxuuna hadalkiisa ku bilaabayaa (Islaam Allay erey wayga duco, erey wayga didiif, erey wayga dacwi, ereyna wayga maluug”.

Laakiin khasab maaha in sidaa lagu bilaabo, waayo maluugtu marwalba ma soo gasho ee mararka qaarkood ayey soo gashaa. Sidaa awgeed, ragga muduciga ah qaar baan ducaba hadaladooda ku bilaabin ee yidhaahda “Saddex erey iyo maluug baan ka hadlayaa’ ereyga ducada sababta hadalka garaha loogu bilaabaa waxay tahay maadaama aynu dad muslim ah nahay, sidaa awgeed bisinka ka dib waxa la yidhaahdaa faataxadda inoo mara, waa la maraa, ka dibna waxa la yidhaahdaa “Waxa yidhi faataaxo dabadeed lama hadlo, haddii la hadlona wax-san mooyee wax xun laguma hadlo”.

Intaa ka dibna waxa uu muducigu intaa raacinayaa ereygii ducada ahaa, wuxuuna odhanayaa “Inteenan iyo intii dhashay iyo dhamaan umadda muslimiinta ah Illaahay dambigooda ah dhaafo, Illaahayna waxaan ka baryayaa inuu kii xaq leh-na siiyo Illaahay xaqiisa, ninkii aan wax lahayna aanu siin wax aanu lahayn oo aanu raacin xaq aanu lahayn.”

Didiif: Waa ereyga didiif macnihiisu waa afeef, waxaana didiifta la odhanayaa “dhibaabe waa nin leh, gar-cadaawe waa la yaqaan wixii hadhi jiray iga hadhan, iyo weedho kale”,laakiin had iyo goor marka la garamayo waa lays-xujayn jiray, bal aynu tusaale ahaan nin la odhan jiray Axmed Koorjaan ayaa nin kale oo ay ilmadeer yihiin oo la yidhaahdo Aw Maxamuud Muuse uu geenyo ku qabsaday, ka dibna waxa l a yidhi Koorjaan la gar-naqso Aw -Maxamuud, dabadeedna wuxuu yidhi “la garnaqsan maayo ilaa saddex la helo, ciddii soo gole fadhiisin lahayd, ninkii garta u sheegi lahaa iyo ninkii ku odhan lahaa waa lagaa gar helay”, dabadeedna waxa lagu yidhi “Ninkaa waxa soo gole-fadhiisinaya Ducaale Cilmi, gartana waxa ku naqaya Maxamed Faarax (Ina Sanweyne), marka aad geenyadaada heshana waxa ka soo qaadaya Seed Cawed”. Ka dibna koorjaan wuxuu yidhi “Haddaan la gar-naqsanayaa”, laakiin waxa kale oo uu shardi uga dhigay dhawr arrimood wuxuuna yidhi “Aniga gartayda ma gelayo nin aan Ilaahay aqoon, anigana I aqoon, Aw Maxamuud ma yaqaan”, ka dibna ragga sifooyinkaa leh waa laga saaray guddidii garta saarayey iyada oo ay ragga la xulay shardi looga dhigay inuu yahay nin Ilaahay yaqaan, isla markaana aan labada nin ee loo gar-naqayo midna ugu xilan, laakiin Koorjaan markhaatigana wuu daadefeeyey, wuxuuna yidhi “Aniga saddex gartayda kama markhaati-galaan, kuwaas oo ah Nac-fijiid, Naas-jiid iyo Lug-jiid”.
Nacfi-jiid wuxuu ula jeedaa ninka wax la siiyo.

Naas-Jiid waa ninka ay gabadhu dhashay (abtiga loo yahay).
Lug-jiid waa ninka gabadha qaba ee seediga loo yahay ama soddoga loo yahay, sidaa awgeed Axmed Koorjaan wuxuu yidhi “Saddex nin midna markaati iguma furo.”

Dabadeed markii gartii la riday ee Axmed Koorjaan uu geenyadii helay ayuu ina Sanweyne yidhi “Geenyadii waa laga helay Aw Maxamuud, waxaana helay Axmed Koorjaan” ka dbna Seed oo ahaa ninkii la doonayey inuu geenyada ka soo qaado Aw Maxamuud ayaa arrinta hore u dhaabbadayn waayey dabadeedna waa marka uu ina Sanweyne leeyahay “Aniga garta sheeg baa laygu yidhi ee ku dirir layma odhan”, xikmadaasina waxay doorantahay “Seedow adigaa hawshaa leh oo lagaa sugayaa.”